Euskal herritarrek demokraziarekin duten harremana aldaketa betean dago, batez ere gazteen artean. Diktadura bizi izan zutenentzat oinarrizko balio ordezkaezina bada ere, gazteek ikuspegi pragmatikoagoa dute, eta eskaintzen dituen emaitzen arabera fidatzen dira demokraziaz. Testuinguru berrira egokitu ezean, demokrazia ahuldu eta autoritarismoaren aurrean ateak zabalik gera daitezkeela ohartarazi dute adituek. Aldaketa sozial horri modu eraginkorrean erantzuteko proposamenak jarri dituzte mahai gainean.
Euskal herritarrei demokrazian sinesten jarraitzen duten galdetuta, gehienek uste dute demokrazia dela sistemarik onena. Alabaina, belaunaldi berriek ikuspegi tradizionalarekiko haustura ekarri dute: demokraziari balioa aitortzen diote soilik emaitza ukigarriak eta berehalakoak ematen baditu. Ez badute epe laburreko onura indibidualik somatzen –adibidez, etxebizitzan, osasunean, hezkuntzan edo lan duin bat lortzeko garaian–, zalantzan jartzen dute demokraziarekiko duten konfiantza.
Gazteen pentsamolde utilitarista hori parez pare jartzen da belaunaldi zaharragoek demokraziari dioten atxikimendu sakon eta baldintza gabekoarekin. Izan ere, euskal kultura politikoan demokraziarekin lotzen diren balio asko eta asko frankismoaren eta bestelako autoritarismoen aurkako erresistentzian jaio dira, eta ondare moduan ulertzen da demokrazia. Orain, ordea, badago sentipen nagusi bat eta hori da boterean daudenak bozka eskatzeko baino ez direla gogoratzen herritarrekin eta, beraz, erabilera utilitarista bera ematen diotela herritarrek demokraziari, norbere interesen aldekoa.
Egungo testuinguru sozioekonomiko globalak indartu egin ditu jarrera berriak: neoliberalismoak eta aro digitalak etengabe goraipatzen dituzte kontsumoa, indibidualismoa eta azkartasuna, eta demokrazia ere arazoak azkar konpontzeko mekanismo gisa ulertzen dute gazteek.
Belaunaldi gazteetan gertatzen ari den aldaketa honek ez dakar ezinbestean konpromezu politikoaren galerarik. Gazteak ez daude despolitizatuta, nahiz eta beren aldarrikapenak bideratzeko modua aldatu duten –aktibismo digitala egiten dute, sare sozialen bidez–. Baina inguruan bestelako gobernantza-ereduen itxurazko eraginkortasuna ikusten dutenean, erregimen teknokratikoak kasu, pazientzia gutxi erakusten dute benetako prozesu demokratiko konplexu eta luzeen aurrean.
Hala, euskal gizartean errotuta zegoen demokrazia-eredua desegiten ari da, eta kultura demokratiko berri bat sortzen ari da, hiru protagonista dituen joko-zelaian: mugimendu abertzaleak, belaunaldi berriko gazteak eta nazioarteko joera teknokratiko globalak.
Eredu berrien beharra
Joera berrien arriskuez ohartarazi dute ikertzaileek. Alde batetik, erakundeak eraginkorragoak bihurtzen lagundu dezakete, baina berehalako emaitzak lortzen ez direnean, demokraziari legitimitatea kendu eta ahultzeko arrisku handia ikusten da. Hori, autoritarismoaren aldeko ideologientzat lur emankorra dela adierazi dute.
Demokraziak bizirik irauteko, egungo testuingurura egokitzea behar-beharrezkoa du. Demokrazia berriak hiru osagai konbinatu behar dituela uste dute ikertzaileek: (i) gizartean balio komunitario sendoak lantzea, (ii) emaitza erreal eta praktikoak izatea, eta (iii) herritarrei benetako parte-hartzea ahalbidetzea, hauteskundeetan bozka emateko mekanismo tradizionaletik askoz harago joanez. Bidegurutze batean dago demokraziaren kultura.